تحولات علم داروسازی و ضرورت همگام شدن با آن در گفتگو با محمد عبداللهی
دوشنبه های دارویی، بمناسبت آغاز سال تحصیلی جدید دانشگاه ها، در خصوص تحولات علم داروسازی و چگونگی همگام شدن با آن، با محمد عبدالهی، استاد داروشناسی و سم شناسی و عضو هیات علمی دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تهران گفتگو کرده است
او چهره علمی سال 1401 و چهره محبوب دانشجویان علوم پزشکی کشور است و دیدگاه های قابل توجهی در خصوص تغییر و تحولات حوزه داروسازی دارد.
در ضمن این گفتگو، از وی درمورد مهاجرت به خارج از کشور پرسیدیم. او گفت: به هیچ وجه مهاجرت به کشورهای خارجی را در برنامه زندگی خود ندارد، چون آموزش و ساختن نیروی انسانی داخل چنین وقتی به ایشان نمی دهد.
وی تصریح کرد که کماکان رشد علمی بالاتر را پیگیری می کند و کسب مقامهای علمی با درجات بالاتر را در مقایسه با کشورهای همسایه که ایشان آنها را رقیب علمی خطاب می نماید در برنامه کاری خود دارد.
او تاکید کرد که درکنار شد علمی و کسب مقام های علمی، تلاش می کند که دست دانشجویان را گرفته و به بالا ببرد و آنها را جایگزین خود در رقابت های علمی آینده قرار خواهد داد و برای این کار برنامه ریزی گسترده ای دارد که فعلا قابل تشریح نیست.
با توجه به گرفتاری های علمی ایشان که وقت شان را محدود ساخته، فرصتی گرفتیم و موضوع تحولات علم داروسازی و ضرورت همگام شدن با آن را در دو بخش مجزا یعنی صنعت داروسازی و داروخانه از ایشان سوال کردیم.
-
صنعت داروسازی
- الف) توسعه داروهایی با فن آوری های جدید
در قسمت صنعت، با تولید داروهایی با فن آوری جدید مواجه هستیم و تعداد این داروها هم روز به روز رو به افزایش است. هر چند توسعه آنها سخت نیست اما لازم است کشور بسرعت وارد چرخه تولید چنین داروهایی حتی تحت لیسانس و همراه با انتقال تکنولوژی شود.
این قراردادها باعث می شود روش تولید دارو در کشور تثبیت و ماندگار شود، دقیقا همان کاری که صنعت داروسازی کشور را هنوز پابرجای نگهداشته است.
توجه کنید که شاید لازم باشد در آینده داروهای مخصوص افراد گوناگون با ژنتیک شخصی متفاوت تولید کنیم لذا آمادگی لازم را باید داشته باشیم.
در خصوص افزایش کیفیت داروها باید گفت که داروسازانی که در شرکت های تولیدی داروها کار می کنند باید با علوم مرتبط با داروسازی، شیمی، بیوشیمی، داروشناسی و سم شناسی، آنالیز دارو، طراحی دارو و مهندسی دارو آشنایی داشته باشند. لذا تولید دارو در کارخانجات دارویی فقط توسط داروسازان نیست بلکه شبکه ای از تخصصهای مختلف را لازم دارد تا یک کارخانه داروسازی موفق داشته باشیم. بنابراین برای ایجاد این شبکه، باید برنامه ریزی کرد.
- ب) برآورد داشتن از نیاز آینده
لازم است برآوردی صحیح و منطبق بر واقعیت های علمی، از میزان نیاز به انواع داروهای جدید با روش های ساخت مختلف انجام شود. مثلا باید بدانیم در 5 سال آینده چقدر به خط تولید داروهای منوکلونال آنتی بادی یا مهارکننده های تیروزین کیناز نیاز خواهیم داشت، یا چقدر نیازمند به تولید ویال های نیمه پر و یا پری فیلد هستیم، یا در محصولات بیولوژیکی مشتقات خون و پلاسما چقدر نیازمند خواهیم شد.
- ج) از مشارکت شرکت های خارجی نترسیم
برپایه چنین برآوردهایی، باید برنامه حداقل 5 ساله برای سرمایه گذاری تنظیم کنیم و از اینکه کشورهای خارجی هم در این فرآینده به ما کمک کنند نهراسیم. چرا که تقریبا کارخانه داروسازی ای در دنیا وجود ندارد که اعلام کند بطور مطلق سازنده همه لوازم و مواد تهیه داروی خاصی است بلکه معمولا هر قسمت را از فروشنده اختصاصی در جهان تامین می کنند که نهایتا محصول نهایی مقرون بصرفه باشد.
- د) تقویت نظام پژوهش و توسعه در شرکت های داروسازی
ورود دانشجویان داروسازی به شرکت های دانش بنیان ساخت و بسط تکنولوژی در مراحل مختلف باید مورد قبول و تشویق باشد. چه بسا از همان اول آمادگی های آموزشی و پژوهشی برای دسته ای از داروها با همان تیم اولیه دانشجویی فراهم شود. اما نباید فراموش کرد که شرکت های داروسازی ایران عملا مصرف کننده پژوهش های خارجی ها هستند چون فعالیت پژوهشی جدی در شرکت های ایرانی وجود ندارد و این نقص باید بالاخره روزی برطرف شود. این موضوع، مستلزم تحول کامل در صنعت داروسازی کشورمان است و البته باید سیستم های دارورسانی را نیز متحول کنیم.
-
داروخانه
در قسمت داروخانه، شاهد تحولات جدی تر و بزرگ تر در سطح جهانی هستیم. اگر یکی از دانشگاه های غربی همانند دانشگاه تورنتو را مورد مقایسه قرار دهیم متوجه می شویم که متاسفانه ما در برنامه ریزی های درسی و کاری برای استفاده از داروسازان در داروخانه عقب مانده ایم.
در کانادا هم اکنون به داروخانه بعنوان یکی از ارگانهای خدمات بالینی نگاه می شود و داروسازان و دستیاران داروخانه را با دوره های کوتاه مدت حرفه ای به مهارتهای جانبی لازم می رسانند تا استفاده مطلوب تر از سطح خدمات در داروخانه ها گرفته شود.
در امریکای شمالی 122 دانشگاه وجود دارد که مشغول آموزش برنامه های درسی تکمیلی مهارتی در داروسازی هستند و شرکت در آن دوره ها برای همه امکان پذیر است. البته هزینه ثبت نام وجود دارد. مثلا در آماده سازی برای کار کردن در داروخانه ها در نقش دستیار داروساز، دروس زیر در یک دوره دو ساله آموزش داده می شوند و اکثرا بصورت انلاین انجام می شود:
Pharmacotherapy, Medication therapy management, Health systems, Pharmacy informatics, Social and behavioral health, Pharmaceutical calculations, Molecular pharmacology, and more
سایر موارد بشرح زیر هست:
Pharmacotherapy 2: Self-Care and Minor Ailments Prescribing
Pharmacotherapy 3: Endocrinology, Nephrology and Urology
- الف) توسعه کارورزی و دوره های تکمیلی
می بینیم قسمتی از کارورزی های آموزشی دانشگاه هم معطوف آنها می شود. هم زمان با استفاده از دوره های تکمیلی تخصصی، باید سرعت ورود و به کارگری فن آوری را در این قسمت زیاد کنیم. بنابراین قسمت آکادمی با شرکت های میانی تحصیلات تکمیلی و بالاخره سطح اجتماع با قوانین رگولاتوری نیز همراه می شود تا یک سیستم با بهره برداری بیشتر در داروخانه ها ایجاد شود. کشور کانادا با بیشترین شرکت های آموزشی مهارتی و کشور ترکیه با تاسیس بیشترین دانشکده های جدید با استفاده از نیروهای بازنشسته موفق ترین کشورهای جهان بوده اند.
بسیاری از یادگیری ها در کشورهای مختلف از طریق دوره های تکمیلی انجام می شود، ما هم همین کار را باید انجام بدهیم و امکانات دوره های تکمیلی برای داروسازان را بیشتر فراهم کنیم.
باید به داروخانه ها بیشتر بپردازیم تا داروساز نقش واقعی و جدی خود را در حلقه درمان بیابد. لذا باید داروسازانِ عالم در داروخانه ها داشته باشیم و خدمات بیشتری از ایشان بخواهیم.
امروزه برای ارتقای نقش داروساز و دستیار داروساز، برنامه های درسی تکمیلی خوب و جداگانه ای وجود دارد.
در آنجا به نقش مشاوری داروسازان و داروخانه ها برای بیماران تاکید بسیار زیادی وجود دارد. لذا از دروس فوق هر کدام نیاز به تمرین های عملی داشته باشد داروسازان باید مهارت لازم را کسب کنند. از تکنولوژی های جدید برای استفاده بیشتر و بهتر از مهارتهای علم داروسازی، برنامه ای دیده شده است. لذا نقش و ارتباط آکادمی و اجتماع بصورت ملموس تعریف شده است.
مثلا از اطلاعات داروسازان داروخانه در پژوهش داروسازی و تولید داروهای جدید با عوارض کمتر استفاده می شود.
تجاری سازی محصولات دارویی بعنوان یک علم مهارتی تدریس می شود.
شرکت های آموزشی مهارتهای علمی داروسازی بسیاری در آمریکا و کانادا تشکیل شده اند که رابط میان دانشگاه و اجتماع هستند و وظیفه انتقال مهارت به داروسازان جوان را بر عهده دارند.
اعتقاد بر این هست که علاوه بر کلاسهای عمومی آموزشی دوران آموزش دانشجویان، آن ها برای کسب مهارتهای لازم در اجتماع نیاز به دوره های تکمیلی کوتاه مدت دارد و البته چنین شرکت هایی تحت همین عنوان دانش بنیان مهارتی توسط معاونت آموزشی وزارت بهداشت ایران هم مجوز های لازم را دارند اما لازم است که فضای نیاز به خدمات را ایجاد نمایند.
لذا کسب مهارت در گرایش های زیر برای دستیاران داروخانه الزامی هست تا داروهای درخواستی را به تعداد آماده کنند و با محصولات جدید آشنا شوند و به مشتریان و بیماران کمک و اطلاع رسانی کنند و نسخه ها را بررسی و آماده کنند و بالاخره با امور ستادی و اداری داروخانه کاملا آشنا باشند و در اداره آن کمک نمایند.
همچنین با علم داروشناسی و قوانین داروسازی و محاسبات ریاضی داروها و ترمینولوژی داروها و اثرات فیزیولوژیک و مهارت های کامپیوتری و هوش مصنوعی و برنامه های آموزش مداوم داروسازان آشنا باشند.
بدین ترتیب داروخانه بعنوان یکی از مراکز خدمات درمانی شناخته می شود و داروسازان و دستیاران ایشان در داروخانه روزآمد ترین اطلاعات را بهمراه دارند.
داروسازان داروخانه باید اطلاعات کافی برای بدست گرفتن درمان موقتی بیماران دیابتی با داروهای آنتی دیابتیک و داروهای آنتی بیوتیک و مسکن های ضد درد و ضد فشارخون ها و ضد افسردگی ها و آرامبخش ها و ضد انعقاد های خون و داروهای تنفسی و پایین آورنده های چربی خون را داشته باشند.
- ب) توجه به ظرفیت های هوش مصنوعی
نقش هوش مصنوعی در داروخانه مقوله ای هست که با ابعاد گوناگون آن باید تشریح و آموزش داده شود. جامعه داروسازی کشور باید از همه تسهیلات الکترونیکی و مجازی و هوش مصنوعی به بهترین وجه استفاده کند. شاید در آینده لازم به بهره برداری از “متاورس” در داروخانه ها باشیم. ضمن اینکه ما باید قوانین را روزآمد کنیم تا داروسازان بتوانند مشاوره دارویی مجازی هم داشته باشند.
- ج) بازخورد اطلاعات دارویی
ما نیاز داریم که داروسازان در بازخورد اطلاعات نیز همکاری پررنگ تری داشته باشند و اطلاعات دارودرمانی را جمع آوری و ارائه دهند؛ اول اینکه اثربخشی داروها را بصورت مقایسه ای اعلام کنند؛ دوم اینکه گزارش سمیت و عوارض جانبی داروها را در اختیار بگذارند؛ سوم اینکه اطلاعات موجود در مورد کیفیت دارو را به وضوح مشخص کنند.
در سالیان آینده، آنقدر علم داروسازی را باید گسترش دهیم تا یک شبکه مویرگی در کل سیستم سلامت کشور در دست داشته باشیم و اطلاعات روزآمد در مورد داروها و کالاهای سلامت محور را جمع بندی کنیم.
ما در علم اثربخشی داروها بر این متمرکز شده ایم که “فارماکوژنومیکس” بسیار مهم است.
- د) داروسازان بیمارستانی
نکته قابل تامل دیگر این است که ما باید هماهنگی بیشتری بین سه گروه صنعت داروسازی، داروخانه و گروه پزشکی و بیمارستانی داشته باشیم تا بتوانیم اطلاعاتمان به روزتر از این شود. بر این اساس، داروسازان بیمارستانی باید نقش موثرتری ایفا نمایند.
یکی از نقاط ضعف فعلی مسئله آماده سازی داروها در بیمارستان است که نیاز جدی به مداخله داروسازان دارد. این امر در کلینیک های ویژه و درمان های خاص نیز لازم است. لذا استفاده از اتاق های تمیز برای آماده سازی داروها باید مورد نظر باشد.
- و) شبکه ارتباطی میان داروخانه های سراسر کشور
در مورد تهیه و تامین دارو و جلوگیری از کمبودهای دارویی نیز می توان از تشکیل شبکه ارتباطی یکنواخت میان داروخانه ها بهره برد. از این نظر مجددا تاکید می شود که از ثروت داده های دارودرمانی از تولید تا مصرف کننده می توان استفاده کرد. لذا اطلاعات علمی و فوق العاده زیادی برای مارکتینگ و رگولاتوری ها نیز قابل تهیه خواهد بود.
- ز) توسعه سازمان غذاودارو
ما به یک سازمان غذا و داروی خیلی قوی تر و عالم تر احتیاج داریم که بتواند این وظایف را پیش بینی و سامان دهی کند.
بنظر بنده این قسمت همان جایی است که ممکن است با رشد علمی دیگر واحدها هماهنگ نباشد و شکست تیم را باعث شود.
توجه کنید که بعضی از کارهای رگولاتوری را باید به خارج از این سازمان واگذار نمود.
در دانشگاهها برای ایجاد ارتباط با جامعه و صنعت خوب عمل نشده است. با تقویت این کار می شود نیازهای جامعه را زودتر از موعد پیش بینی و جلوگیری کرد.
البته از مسئولین خواهش می شود که ساختمان بهتری در اختیار این سازمان مهم قرار بگیرد. ساختمان فعلی خیلی کهنه هست و به امکانات هوشمند مجهز نیست.
- ه) آموزش آنلاین داروسازان
به عنوان مثال دانشگاه تورنتو در تدریس انلاین دروس برای داروسازان و دستیاران داروخانه خیلی خوب و منسجم برنامه ریزی کرده است تا داروخانه ها بتوانند بعنوان یکی از مراکز حرفه ای خدمات پزشکی، برای ارائه خدمات، توانمند و حرفه ای شوند.
- ی) توسعه نظام منتورینگ در دانشگاه ها
در سطح دانشگاهها و آموزش لازم هست تغییرات بنیادی داشته باشیم بنظر می رسد به ازای هر ده دانشجو می توان از یک منتور استفاده کرد بطوریکه انتظار می رود در طی دوره دانشجویی، دانشجوی مورد نظر توانایی ها و رموز کاری را از منتور خوب و پسنده و قابل کسب نماید امری که در کلاس های عمومی رخ نمی دهد.
تشکیل واحد اطلاع رسانی مستقیم به دانشجویان از طریق نرم افزار مناسب اجتماعی دانشگاهی و حضور اعضای گروه در این شبکه برای مشارکت فکری و تشکیل واحد کارگذاری در دانشگاه برای کاریابی و ارتباط با جامعه و حل موثر مشکلات و جذب سرمایه لازم هستند. اگر هر دانشجو بتواند به یک منتور واقعی خوب و ایده آل برسد که الزاما استاد راهنما نیست زودتر پیشرفت خواهد کرد.
شناخت مشکلات و نیازهای جامعه و صنعت با دعوت از مدیران جامعه و صنعت به کلاسهای درس و تفکر و خلق راه حل، تشکیلات جلسات دو ماهانه با دانشجویان در حضور مسئولین جامعه برای آشنایی با مشکلات و انتقادات و پیش بینی راه حل، رعایت بیشتر اخلاق و حقوق افراد در مباحثه بین دانشجو و استاد و آیین نامه ها، حفظ اعتبار علمی و رعایت نقشه علمی کشور و افزایش ارتباطات بین المللی، حداکثر استفاده از سیستمهای الکترونیکی و مجازی برای اداره امور گروه و کلاسها و همچنین رابطه با جامعه، تهیه مستندات و محتواهای آموزشی برای سیاستگزاران و عموم مردم، سعی در اثر بخشی نتایج پژوهشها بر سیر بیماری و اثربخشی و سمیت داروها با تهیه راهنما های بالینی بیمار و ارائه خدمات ابزار و فن آوری به جامعه، لزوم حضور دانشجویان خارجی در کنار داخلی برای تبادلات فرهنگی و یادگیری بهتر، و استفاده از بخش آموزش مهارتی برای موضوعات خاص و مورد نیاز جامعه نمونه های از موارد لازم هستند که باید دانشکده های داروسازی به انها مجهز شوند.
