تحلیل ریشه های مهاجرت داروسازان و پزشکان

این روزها بحث مهاجرت داروسازان و پزشکان به یکی از بحث برانگیزترین مباحث تبدیل شده و نگرانی های زیادی را در میان سیاستگذاران ایجاد کرده است.

به همین دلیل در پنجاه و دومین نشست کلاب هاوسی دوشنبه های دارویی به سراغ این موضوع رفتیم و ریشه ها و عوامل آن را با حضور تعدادی از کارشناسان به بحث و گفتگو گذاشتیم. سوالاتی که سعی کردیم به آن ها پاسخ دهیم آن بود که آیا مهاجران داروساز، خرسند هستند؟ آیا وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو در بحث مهاجرت جامعه پزشکی و داروسازی مقصر است؟ آیا افزایش درآمد داروسازان، می تواند منجر به کاهش انگیزه های مهاجرت آنها شود یا برعکس سبب افزایش مهاجرت می شود؟ آیا ریشه افزایش مهاجرت داروسازان، مشکلات اقتصادی است یا مشکلات فرهنگی اجتماعی؟ و در نهایت اینکه آیا وجود امنیت شغلی و چشم انداز روشن شغلی می تواند داروسازان را در کشور ماندگارتر سازد

 

علی جعفریان، رئیس اسبق دانشگاه علوم پزشکی تهران و عضو پیوسته فرهنگستان علوم پزشکی در کلاب هاوس دوشنبه های دارویی در خصوص بحث مهاجرت داروسازان و پزشکان اظهار داشت:

اگر بطور کلی نگاه کنیم، مجموعه ای سه گانه می تواند عامل مهاجرت کادر پزشکی و داروسازی کشور باشد که در سه دسته اجتماعی و اقتصادی و سیاسی جای دارد.

متاسفانه در طول سالهای گذشته تلاش زیادی شده که جایگاه کادر پزشکی که رده بالای اعتماد عمومی را به خود اختصاص داده اند، تخریب شود. تخریب این جایگاه هم باعث شده که افراد را به سمت مهاجرت سوق دهیم.

البته در این حوزه وجود برخی تفکرات کمونیستی هم بی تاثیر نیست. اینکه عده ای بگویند چرا کسی درآمد زیاد دارد و دائم در این نوع تفکر بدمند، برای حفظ و نگهداشت سرمایه های انسانی کشور مخرب است. گروه پزشکی هم جزو اهداف حملات کومونیستی قرار گرفته است.

بجای اینکه افزایش فعالیت و کارآفرینی را ترویج کنیم، مدام می گوییم چرا برخی درامد بالا دارند. این کار، صرف نظر از جنبه اقتصادی، جایگاهش شغلی و اجتماعی فرد را مختل می کند.

در ادامه اگر وقتی شرایط اقتصادی بگونه ای باشد که فرد نتواند برنامه ریزی منطقی برای یک زندگی متناسب با “شان” خود در آینده داشته باشد و ببیند به واسطه دلایلی مانند معضلات تعرفه ای یا سهم فرد از بازار کشور، به نقطه مطلوب و نه قطعا دلخواه نمی رسد، به مهاجرت فکر خواهد کرد.

جنبه سوم هم سیاسی است و به گروه خاصی ارتباط ندارد. وقتی افراد ببینند که در عملکردهای سیاسی و حاکمیت، شرایط بسته است، انگیزه آنها برای مهاجرت تشدید خواهد شد.

دو علت

دو علت مهم در بحث مهاجرت، یکی “عدم ثبات” است که در دهه گذشته به طرز عجیبی در تصمیم گیری های کشور وجود دارد و عوارض زیادی دارد. بخصوص در سیستم هایی که به دولت متصل است. از علت های دیگر مهاجرت، بحث عدم امید به آینده است. اگر فرد احساس کند که آینده خوبی ندارد، اگر امکان مهاجرت داشته باشد، به آن فکر خواهد کرد. امروز تمایل به مهاجرت از سطح پزشکی و داروسازی عبور کرده و به سطوح دانش آموزی رسیده است که از خود مهاجرت خطرناک تر است.

الزاما مهاجران خرسند نیستند

البته باید دقت شود که این گونه نیست که همه افراد از مهاجرت خرسند باشند. قطعا اگر شرایط در کشور مبدا فراهم باشد، کمتر به فکر مهاجرت می افتند. واقعیت این است که برخی از مهاجران در کشور مقصد هم دچار چالش هستند. من گروه قابل توجهی را می شناسم که از مهاجرت خود آزرده اند و چندان رضایتی از مهاجرت ندارند.

یک تصمیم شخصی است

بحث مهاجرت جامعه پزشکی یک چالش جدی است و اگر به آن توجه نشود، هم در کوتاه مدت دچار مشکل می شویم و هم در بلند مدت. به گونه ای که گویی آینده کشور را از بین برده ایم. البته به هرحال باید توجه داشته باشیم که این تصمیم یک تصمیم کاملا شخصی است.

آیا وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو در بحث مهاجرت جامعه پزشکی و داروسازی مقصر است؟

وزارت بهداشت را نمی توان مستقل از سیاستگذاری کلان کشور دقیقا ارزیابی کرد. چراکه وزارت بهداشت یکی از زیر مجموعه های سیاستگذاری کلان است اما در بعضی مواقع مجری است. به طور مثال تعیین ظرفیت در شورای عالی انقلاب فرهنگی انجام شد و با وجود مخالفت وزارت بهداشت و همه نهادهای پزشکی اما انجام شد.

البته در مواردی که بحث های فنی مدنظر است، وزارت بهداشت می تواند در میزان انگیزه مهاجران موثر باشد.

بنابراین نمی توان عامل عمده را وزارت بهداشت یا سازمان غذا و دارو برشمرد اما تصمیمات آن ها می تواند موثر واقع شود. به طور مثال هیچ کدام در خصوص تعرفه ها نقشی ندارند با این که تعرفه عامل مهمی است و بالانس درآمد جامعه پزشکی و دارو را تعرفه تعیین می کند. نباید در این مقوله ها به دنبال مقصر بود و باید عوامل را پیدا کرد.

آرش انیسیان، مدیرکل برنامه ریزی و اقتصاد سلامت سازمان نظام پزشکی در کلاب هاوس دوشنبه های دارویی در خصوص بحث مهاجرت مهاجرت داروسازان و پزشکان اظهار داشت:

به طور کلی مهم ترین علت مهاجرت را باید در عامل اقتصادی جستجو کرد به طوری که ثبات اقتصادی، امنیت شغلی و امید به آینده اقتصادی جزو مهم ترین نکات قلمداد می شود. هنگامی که داروساز مشاهده می کند که موقعیت اجتماعی و اقتصادی که پیش از قبولی در کنکور و داروسازی برای خود ترسیم کرده بود، اکنون به یک دهم آن نرسیده، این مسأله برای وی چالش ایجاد می کند.

درآمد حداقلی!

درآمد پزشکان، داروسازان و دندانپزشکان، حداقل 31 میلیون تومان بابت 76 هزار و 500 دقیقه کار مفید و تقریبا 90 هزار دقیقه کار است که حدود 150 ساعت است. دستمزد واقعی برای اینکه یک داروساز مطابق شان حرفه ای خود که توسط سازمان برنامه و بودجه نیز تایید شده تا در دهک دهم درآمدی جامعه قرار بگیرد، ساعتی 200 هزار تومان است. یعنی حدود دوونیم برابر آنچه که اکنون به داروساز پرداخت می شود. اما کارفرمایان حوزه سلامت به دلیل بازار دستوری دارو از پرداخت این مبالغ عاجزند.

غیراقتصادی شدن داروخانه

بازار دارویی کشور در طول سالهای گذشته بدلیل قیمت های دستوری، یک بازار غیر رقابتی و غیرمولد بوده است. این موضوع سبب غیر اقتصادی شدن داروخانه و کسب و کارهای مرتبط گردیده است. لذا باید این موضوع مد نظر کسانی که نگران مهاجرت داروسازان هستند، قرار بگیرد.

موضوع دیگر اینکه وقتی یک داروساز امتیازات کامل خود را به دست آورده و امروز می خواهد یک داروخانه تاسیس کند، سرمایه مورد نیاز را از کجا باید تامین کند؟ چه کسی در این خصوص دغدغه دارد؟

افزایش ظرفیت

نیرو تربیت می شود برای اینکه به حرفه ای بپردازد که در آن تحصیل کرده و خلایی را در حوزه حرفه ای خود پر کند، نه اینکه نیرو تربیت کنند و رویکرد این باشد که حالا ببینیم چه می شود! متاسفانه شورای عالی انقلاب فرهنگی هم با همین رویکرد افزایش ظرفیت رشته های علوم پزشکی را رقم زده بدون توجه به ظرفیت بازار سلامت و سهم سلامت از تولید ناخالص ملی؛ که امیدواریم یک روزی عقلانیت بر تصمیم گیری های جامعه و سیاسی کاری غلبه کند.

یک داروساز نسبت به یک پزشک مسیر مهاجرت آسان تری دارد.

یک داروساز نسبت به یک پزشک مسیر مهاجرت آسان تری دارد. عمدتا رشته های دکترای داروسازی، رشته های بالینی نیستند و پذیرش در آنها برای داروساز آسان تر است. معمولا داروسازانی که زندگی در خارج از کشور را انتخاب می کنند، اغلب به سمت یک زندگی علمی و کارمندی پیش می روند و احتمال تاسیس داروخانه توسط یک داروساز مهاجرت کرده، ضعیف تر است.

اگر داروسازان در جایگاه واقعی خود کار می کردند!

با توجه به ظرفیت نظام سلامت باید مشاهده کرد که چگونه دارو سازان را باید در حرفه های تخصصی خودشان جذب کنند؟ آیا تمامی داروسازان در جایگاه واقعی خود کار می کنند؟ باید در فضای کارشناسی به این تعارضات و مشکلات رسیدگی شود در غیر این صورت بازار عرضه و تقاضا تعیین کننده خواهد بود. کشور های همسایه به ویژه کشور های حاشیه جنوبی خلیج فارس هم حقوق بالاتری به داروساز خواهند داد و با پذیرش مدرک داروسازی ایران، شرایط زندگی و کار را تسهیل خواهند کرد. باید توجه داشت این مسأله به مهاجرت داروساز به دلیل مسایل اقتصادی منجر می شود.

دکتر توحید محرمی، دکترای علوم سیاسی و عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات در کلاب هاوس دوشنبه های دارویی در خصوص بحث مهاجرت داروسازان و پزشکان اظهار داشت:

به طور کلی کشورها به دو گروه مهاجر پذیر و مهاجر فرست تقسیم می شوند و متاسفانه کشور ما در گروه مهاجر فرست قرار دارد. شاید در دوره ابتدای انقلاب و جنگ هشت ساله تا حدودی مهاجرت اتباع ایرانی به دلیل مشکلات و شرایط آن زمان طبیعی بود اما پس از جنگ و بازسازی، اتفاقاتی رخ داده و ناکارآمدی ها سبب شده تا نتوانیم نیروهای خود را حفظ کنیم.

هزینه هایی که از مهاجرت نخبگان، عائد کشور می شود

هنگامی که در کشور برای فردی حدود یک میلیون دلار تا پایان دکترا و تحصیلش هزینه شده است، با خروج وی از کشور مبدا به کشور مقصد، به مثابه این است که یک میلیون دلار بعلاوه زمان دو دهه ای از کشور خارج شده و این خسارت برای کشوری است که مهاجرت در آن صورت می گیرد و کشور مهاجر پذیر از آن منتفع می شود.

نظریات شکار مغزها

الگوهای مهاجرپذیری در دنیا متفاوت است. ممکن است به دلیل جذب سرمایه های مالی یا جذب تخصص باشد. یا اینکه بحث جمعیتی مطرح باشد تا کیفیت جمعیت شأن را ارتقا بدهند یا بحث نخبه پذیری است که ژن های برتر کشورهای توسعه نیافته را دریافت کنند و نظریات شکار مغزها و چرخش نخبگان در اینجا مطرح است، بحث مهاجر پذیری تحصیلی و خویشاوندی و امثال آن نیز وجود دارد

ریشه مهاجرت، مشکلات فرهنگی اجتماعی است

واقعیت امر این است که اگر در سطح نخبگانی، مشکلات ریشه یابی شوند، بیشترین دلیل مهاجرت در جامعه ما مشکل فرهنگی است. والّا پزشکان و داروسازان به لحاظ اقتصادی و مالی از سایر اقشار وضعشان بهتر است. بنابراین بنظر می‌رسد بحث هویتی و فرهنگی مد نظر است و باید نسبت به هویت ملی و وطن کار شود. البته باید جذابیت های دیگر را در نظر گرفت و تکریم و صاحبان تخصص مورد توجه قرار گیرد. این طور نیست که بگوییم اگر مسایل مالی آن ها حل و فصل شد، در کشور می مانند و با مشکلی مواجه نخواهیم بود بلکه برای افراد صاحب علم و دانش، حفظ منزلت و تکریم آن ها حایز اهمیت است.

محتاج اخلاق حرفه ای هستیم

بی ثباتی در تصمیم گیری ها و سیاست گذاری ها آسیب جدی به کار جامعه پزشکان وارد می‌سازد و متاسفانه بحث اخلاق حرفه ای در کل جامعه مشهود نیست. اخلاق حرفه ای یعنی اعطای حقوق افراد در اوج کرامت و احترام که در کشورهای توسعه یافته نهادینه شده است. اما در کشور ما افراد برای احقاق حق خود گرفتار نظام بروکراسی می شوند. بنابراین اخلاق حرفه ای باید در سیاست گذاری اصلاح شود تا افراد بتوانند برای آینده و فرزندان خود پیش بینی های لازم را داشته باشند.

باید روابط اجتماعی را اصلاح کنیم

اگر دولت بتواند ارتباط سالم بین خود و مردم برقرار سازد که نقطه ارتباط همان نهادهای دولتی، بیمارستان دولتی، بانک و… است ، ارتباط مردم هم با آن ها افزایش پیدا می کند. باید روابط اجتماعی را اصلاح کنیم، نوسازی و دگرگونی در روابط سنتی را بپذیریم و به رسمیت بشناسیم و با خودمان تطبیق دهیم.

دکتر علی پاشا میثمی، رییس انجمن علمی پزشکی اجتماعی ایران در کلاب هاوس دوشنبه های دارویی در خصوص بحث مهاجرت داروسازان و پزشکان اظهار داشت:

یکی از مهم ترین نیاز های بشر که مبنای تصمیم گیری برای زندگی افراد است، نیاز به خودشکوفایی و تبدیل توانمندی های بالقوه به بالفعل است. به صورتی که اثری ماندگار از خود در زندگی فردی و اجتماعی، بشریت و جامعه خود برجای گذارند. هرچه در جامعه ای باشیم که ساختار جامعه امکان پرورش استعدادها و امکان ظهور استعدادها را فراهم سازد، افراد با میل بیشتری تمایل به زندگی در آن جامعه دارند. بنابراین یک ریشه مهاجرت جامعه پزشکی به این موضوع باز می گردد.

درد معیشت

از سوی دیگر، با وجود مهم بودن مسکن و معیشت اما متاسفانه شرایط جامعه نخبگان و دانشگاهی را تنزل دادیم. دانشگاهیان به فکر این هستند چطور میزان دریافتی آن ها با روند تورمی کاهش پیدا نکند. این خود جفا به دانشگاه و دانشگاهیان است. افراد حس می کنند که هر اندازه که تلاش می کنند، نمی توانند آن چه را که شایسته است را محقق کنند و ترجیح میدهند که شایستگی خود را در کشور دیگر انجام دهند. اگر پوزیشن های علمی و اجرایی که در نظام خدمات تعریف می کنیم، اکتسابی باشند و افراد بدانند متناسب با فعالیت ها رزومه ای را کسب کنند، امید و انگیزه برای نخبگان و جوانان وجود خواهد داشت.

نقشه راه آینده

سیاستمداران، دولتمردان و حاکمان در جامعه ای که به دنبال توسعه آن هستند، مسیر و نقشه آینده کشور را به طور شفاف ترسیم کنند. همچنین می خواهند زمینه را به نحوی تعریف کنند تا نخبگان و افراد توانمند در آن مسیرها و جایگاه قرار گیرند.

اگر در کشور این مسیر را تعریف و نظام انگیزشی را برای جوانان و نخبگان تعریف نکنیم، رویه مهاجرت داروسازان و پزشکان ادامه پیدا خواهد کرد. این اتفاق برای جامعه تبعات جبران ناپذیری را به دنبال خواهد داشت. امیدواریم با تدبیر و برنامه ریزی مسیر روشنی را ایجاد کنیم تا از ظرفیت های جوانان و نخبگان برای رشد و توسعه و کیفیت زندگی به بهترین شکل استفاده شود..

 

محمدمهدی مجاهدیان، داروساز و سخنگوی انجمن علمی مدیریت و اقتصاد داروی ایران، در کلاب هاوس دوشنبه های دارویی در خصوص مهاجرت داروسازان و پزشکان گفت:

یکی از اصلی ترین علل مهاجرت داروسازان، عدم امنیت شغلی و عدم ارتقای هویت حرفه ای داروسازان است.

فارغ از سایر عوامل دخیل در این موضوع که باعث رشد روحیه مهاجرت در خیل افراد کشورمان به دلیل مسائل اقتصادی و اشتغال و نگرانی از آینده شده است، عدم توسعه زیرساخت های لازم برای آینده شغلی مطلوب برای داروسازان نیز نقش برجسته ای در ایجاد این چالش دارد.

داروسازی یکی از رشته هایی است که در کنکور سراسری، رقابت سنگینی برای ورود به آن وجود دارد. اما متاسفانه اخیرا در بین پذیرفته‌شدگان این رشته، یک روحیه سرخوردگی مبنی بر قابل دسترس نبودن آینده شغلی مطلوب به وجود آمده است.

چرا زیرساخت های لازم برای آینده شغلی مطلوب برای داروسازان فراهم نشده؟

یکی از اصلی ترین علت ها، کوچک نگه داشتن بازار دارویی کشور به واسطه سیاست های دستوری و تخصیص ارز ترجیحی به داروست. متاسفانه بازار دارویی کشور، یک بازار حدودا 5-4 میلیارد دلاری و به لحاظ ریالی، حدود 50 هزار میلیارد تومانی است. اما از حدود 4 سال پیش تاکنون، حجم ریالی بازار دارویی تنها دو برابر شده است.

متاسفانه دولت ها اصرار دارند که به بهانه تامین رفاه بیماران، قیمت دارو را پایین و بازار دارویی را کوچک نگه دارند. در نتیجه آن، بازار دارویی انقباضی، کوچک و درمانده است. این درحالی است که طی 4 سال گذشته سایر بازارها در کشور، حدودا رشد 10 برابری را تجربه کرده‌اند.

لحاظ نشدن تورم واقعی کشور در بازار دارویی، باعث کوچک ماندن بازار دارویی شده است. با افزایش تعداد فارغ‌التحصیلان رشته داروسازی، ذینفعان این بازار افزایش یافته‌ اند. این موضوعات، خود باعث می شود که نتوانیم آینده شغلی مطلوبی را برای داروسازان در حوزه صنعت داروسازی و همچنین توسعه داروخانه ها متصور باشیم.

تعریف ناکافی خدمات حرفه ای داروسازی در کتاب ارزش گذاری خدمات سلامت

بحث تعریف ناکافی خدمات حرفه ای داروسازی در کتاب ارزش گذاری خدمات سلامت معضل دیگری است. این در حالیست که به ازای هر 5 پزشک، 1 داروساز از طریق کنکور سراسری جذب می کنیم.

همین عدم تناسب میان نسبت پذیرش دانشجو در رشته داروسازی و نسبت ارزش گذاری خدمات حرفه‌ای این رشته در مقایسه با رشته پزشکی، انگیزه را در بین فارغ‌التحصیلان داروسازی بیش از پیش کم‌رنگ خواهد کرد.

در حال حاضر در حوزه داروسازان بیمارستانی هم زیرساخت های لازم برای بکارگیری داروسازان وجود ندارد. شعارهای زیادی در خصوص بکارگیری هر داروساز به ازای 50 تخت بیمارستانی داده شده که متاسفانه در عمل اجرایی نشده است.

مشکل دیگر این است که در همین بازار دارویی کوچک، توزیع درآمد بین داروسازان ناعادلانه است. اکثر شرکت های داروسازی و داروخانه ها، به گونه ای به مجموعه های دولتی تعلق دارند. 20 درصد داروخانه ها که شامل داروخانه‌های دولتی، آموزشی و یا منتخب هستند و 80 درصد بازار دارو را به خود اختصاص داده اند که خود گویای این موضوع است.

این موضوعات بیانگر آن است که در تبیین یک آینده شغلی مناسب برای داروسازان جوان کشور، برنامه‌ریزی مناسبی صورت نگرفته است. طبیعتا این موضوع، عدم امنیت شغلی داروسازان را به دنبال دارد.

عدم تعادل در عرضه و تقاضا

چالش مهم بعدی این است که در حوزه عرضه یا پرورش نیروی انسانی نیز بیش از تقاضای نیروی انسانی پیش می‌رویم. در بیست سال گذشته پذیرش دانشجو در رشته داروسازی به بیش از 4 برابر رسیده اما جایگاه‌های شغلی متناسب آن فراهم نشده است.

اگر به سند درمان ایران 1404 هم مراجعه کنیم، تعداد پذیرش سالانه 1300 نفر دانشجو برای نظام سلامت در نظر گرفته شده است.

هدف هم این بوده است که به سرانه 31 داروساز به ازای هر 100 هزار نفر در سال 1404 برسیم. توجه کنید که این سرانه با حضور 23 هزار داروساز فعال در کشور فراهم خواهد شد.

با افزایش میزان پذیرش دانشجو به تعداد 1600 نفر در سال، یعنی در سال 1400، بیش از 23 هزار داروساز فعال در کشور داریم! رشد دانشکده‌های داروسازی نیز در سال‌های گذشته بی‌رویه و به دور از منطق بوده است. به نحوی که از 10 دانشکده داروسازی در سال 1380 به 28 دانشکده داروسازی در سال 1400 رسیده‌ایم!

عدم تعادل بین عرضه و تقاضا و بیشتر بودن عرضه نسبت به تقاضا، عدم اطمینان شغلی را برای داروسازان تازه فارغ‌التحصیل به وجود آورده است. این اتفاق با توجه به عدم امنیت شغلی و عدم ارتقای هویت حرفه ای داروسازان، بر سیل مهاجرت ایشان دامن خواهد زد.

راه حل

مواردی از جمله عدم سیاستگذاری قیمتگذاری دستوری دارو، توسعه دادن بازار دارویی کشور، تعریف خدمات حرفه ای داروسازان به عنوان خدمات سلامت در کتاب ارزشگذاری، پررنگ کردن نقش داروسازان در بالین، حمایت از استارتاپ های حوزه داروسازی، عادلانه تر کردن توزیع درآمد و پیشگیری از توسعه بی رویه دانشکده های داروسازی و پذیرش دانشجو متناسب با نیاز کشور که منجر به امنیت شغلی بیشتر و ارتقای هویت حرفه‌ای داروسازان خواهد شد را به عنوان برخی از راه حل‌های کاهش تمایل به مهاجرت در بین داروسازان می دانم.