داروفروش یا داروساز، شاید هم داروپزشک

محمد عبدالهی / استاد دانشکده داروسازی تهران در رشته داروشناسی و سم شناس

در مورد تاریخچه کلمه داروساز و داروفروش باید عرض کنم که در سال 1665 در لندن طائون بزرگی رخ می دهد، پزشکان شهر را ترک می کنند، ولی داروفروشان در شهر باقی می مانند. در لندن داروفروش به افرادی اطلاق می کردند که به تجارت پررونق دارو و ادویه از شرق مشغول بودند و بیشتر داروها گیاهی بودند (حتی فارم از گیاه گرفته شده است)، بیماران درمان شدند، در 1704 مجلس اعیان به نفع انجمن داروفروشان رای داد که در 1617 تاسیس شده بود و براساس این رای هر داروفروش می توانست بدون مشورت با پزشک برای بیماران دارو تجویز کند، البته داروفروشان فقط اجازه داشتند که پول دارویی را که ساخته بودند دریافت کنند و بابت درمان بیمار پولی دریافت نمی کردند، در سال 1815 توسط مجلس قانونی تصویب کردند و انجمن داروفروشان لندن اجازه پیدا کردند پس از گذراندن امتحان ، در حرفه پزشکی به صورت رسمی اشتغال پیدا کنند و این کار انجام شد و این افراد در بیمارستان های مهم انگلیس مشغول به کار شدند.

باید مرور کنیم که داروساز در داروخانه به چه میزان دارو می سازد؟ اگر ساخت داروی بیماران پوستی را کنار بگذاریم شاید این میزان کمتر از پنج درصد باشد، چرا که امروزه بیشتر داروها در صنایع ساخته می شوند، بنابراین امروزه نمی توانیم بگوییم که این داروساز است که دارو را می سازد، بر این اساس لفظ داروساز درست نیست.

تاریخچه دانشگاه تهران نشان می دهد که دندانپزشکی و داروسازی دو قسمت از دانشکده پزشکی بودند که از آن جدا شده اند و دو دانشکده مجزا در دانشگاه تهران احداث شدند. آن روزها دندان سازی را به دندانپزشکی تغییر دادند اما داروسازی همان داروسازی ماند.

افرادی تحت عنوان داروساز که دکتر داروساز هستند در داروخانه ها حضور دارند، براساس برنامه آموزشی همه دانش آموختگان این رشته دکترای داروسازی دارند، این دکترا با ارزش است و نیازمند هیچ گونه PHD دوباره نیست و به صورت موازی با دکترای داروپزشکی قرار می گیرد؛ به همین دلیل است که فردی که دکترای داروسازی دارد کمتر پیش می آید که PHD هم داشته باشد، لذا دوره های تخصصی حرف آخر را می زند، یعنی گرایش به تخصص هایی که در جاهای مختلف لازم است.

از لحاظ علمی با این اوضاع و رفرنس هایی که مشاهده می کنم باید به لفظ داروپزشک تغییر دهیم و محکم هم روی خواسته مان بایستیم و این کار از طریق هر بخشی که لازم است رخ دهد انجمن و صنفی ها می توانند کمک کنند.

لیسانس داروسازی

با اجازه گروه های صنفی و انجمن ها می خواهم بگویم که موافق هستم که فردی که لیسانس دارند بتوانند داروخانه را اداره کنند و به فردی که مدرک دکترا دارد، داروپزشک بگوییم و وظایف بیشتری از او بخواهیم و جایابی بهتری برای او انجام دهیم، اما به فردی که مدرک لیسانس دارد داروفروش نگوییم چون بالاخره او هم باید دارو را بشناسد

دکترای داروسازی کشور ما وقتی به کشور کانادا یا امریکا مراجعه می کنند بعد از طی امتحانی لیسانس کار در داروخانه را دریافت می کنند؛ اما از این نکته که در مقطع لیسانس هم بتوانند داروخانه را اداره کنند واقعا اطلاع دقیقی ندارم.

محمد قره تپه / داروساز بیمارستانی/کارشناس ارشد سازمان غذا و دارو

باید بگویم که در سال ۱۳۰۴ که داروسازی هنوز در ایران به صورت آکادمیک و مدرن نبوده، تنها یک کلمه ای نوشته بودند با عنوان داروفروش تا افراد مورد نظری را که داروها را در اختیار مردم می گذاشتند، مورد اشاره قرار دهند و جالی الینکه داروی مورد نظر قانونگذار هم این داروهای پیچیده شیمیایی و اسپیسیالیته ها نبود اما در سال ۱۳۹۰ و به بعد و مخصوصاً در سال 1400 و با این پیشرفت شگرف در عرصه دانش و صنعت داروسازی، اگر این کلمه تکرار شود واقعا جای تأسف دارد. امید که عمدی در کار نباشد و قضدشان تحقیر نبوده باشد.

واقعیت این است که کلمات بار معنایی دارند و نمی توانیم یک کلمه را از زمان خودش بیرون بکشیم و سعی کنیم باری به آن تحمیل کنیم. به طور مثال، کلمه «پاسبان» به خودی خود کلمه بد و زشتی نیست، اما اگر الان مأموران نیروی انتظامی را پاسبان خطاب کنید یا در یک مکاتبه ای از این کلمه استفاده کنید، بگونه ای بی احترامی و کسسر شأن محسوب می شود چرا که در زمان ما، پاسبان معنی ارزشمند و قانونی خودش را از دست داده است. داستان ما با کلمه داروفروش نیز از همین جنس است. 

کلمه داروپزشک بهتر است

همچنان که می دانیم کلمات بار حقوقی دارند. یعنی یک عنوان شغلی، هم وظایفی بر شما تحمیل کرده و هم در عین حال برای شما حقوقی ایجاد می کند. ما امروزه داروساز به معنای کسی که مواد را ترکیب می کند و دارو را می سازد، نیستیم. ما چنین کاری را در صنعت هم انجام نمی دهیم چه برسد به داروخانه.

در داروخانه ها کمتر از نیم درصد نسخ هم نسخه ترکیبی نیستند. پس نام ما داروساز است در حالی که ما در داروخانه دارویی نمی سازیم و از نظر جامعه  تبدیل شده ایم به کسی که دارو را از قفسه بیرون آورده و به بیمار تحویل می دهد، چرا که جامعه فقط این بخش از خدمات ما را می بیند که ربطی به عنوان ما هم ندارد، لذا طبیعتاً جامعه و حتی دستگاههای قانونی غیر مرتبط به حوزه پزشکی احساس می کنند که برای کار انجام نداده، چرا باید به ما تعرفه بپردازند؟

از سوی دیگر ما در داروخانه، گذشته از اینکه تک تک نسخه ها را چک کرده، دستور می زنیم، دستورات دارویی اشتباه را عنداللزوم اصلاح می کنیم، اشتباه در تجویز یا نسخه نویسی را به پزشک اطلاع داده و از این طریق باعث رفع آن می شویم، روزانه دهها مورد مشاوره دارویی از تداخل های دارویی گرفته تا گرفتن شرح حال بیمار و ارجاع او به متخصص مربوط به خود را انجام داده و در مشکلات بهداشتی همگانی مانند همه گیری ها، واکسیناسیون، غربالگری فشار خون و دیابت و مانند آن با سیستم بهداشت عمومی کشور و PHC همکاری کرده و بعنوان مشاور معتبر به بیماران توصیه های لازم را ارائه می دهیم، چرا باید با نداشتن یک عنوان شغلی متناسب و روزآمد از حرفه خود، از ابتدایی ترین حقوق از جمله احترام اجتماعی متناسب و تعرفه ارائه خدمات، محروم مانده و بدتر از آن هر سال بر سر ابتدایی ترین حقوق خود با مثلاً دیوان عدالت یا این نهاد و آن نهاد بجنگیم؟

از این جهت به نظر من، در میان گزینه های موجود برای اصلاح این عنوان، کلمه «داروپزشک» عنوان بسیار جامعتری است. به این ترتیب مطمئن باشید خود به خود بسیاری از زیرشاخه های موضوعی مشکلات امروزداروسازان از جمله بحث تعرفه ها هم حل خواهد شد .

یکی از همکاران پزشک حاضر در جلسه، معنای لغوی داروپزشک را غلط دانستند. ایشان فرمودند پزشک یعنی درمانگر و دارو پزشک به معنی کسی است که دارو را درمان می کند و این بی معنی است. خدمت ایشان عرض می کنم که این نحو ترجمه واژه پزشکی، ترجمه غلطی است زیرا ما سالهاست دانشکده و عنوان شغلی پیراپزشک را برای رشته های زیر مجموعه پزشکی بکار می بریم در این صورت باید معنای پیراپزشکی این باشد که کسی که پیرامون را درمان می کند! یا در دستگاه قضایی ما، همکاران «داد پزشک» را داریم که طبیعتاً به معنی پزشکی است که در حوزه دادرسی و عدالت پزشکی فعالیت می کند نه اینکه فردی که عدالت را درمان کند!

یک شاهد دیگر این است که چرا باید در ذهن بخشی از جامعه، دندانپزشکی باید بالاتر از داروسازی باشد؟ متاسفانه در نامه ها، مکاتبات اداری، قوانین و مقررات و حتی تا همین چند سال پیش در دفترچه کنکور شاهد هستیم که اینچنین درج می شود: پزشکی، دندانپزشکی و سپس داروسازی. چرا؟ چون آن دو رشته، پسوند پزشکی دارند و گرایش جامعه پزشکی زده ما به آن دو رشته بیشتر شده است؟ در سازمان نظام پزشکی هم همین طور است. پزشکان و دندانپزشکان شماره نظام پزشکی شان یکی است اما در مورد داروسازی یک “د” اول کد ذکر می شود، دندانپزشکان را با پزشکان یکی کرده اند، در حالی که قرابت حوزه کاری پزشکی با داروسازی، دهها برابر بیشتر از قرابت رشته دندانپزشکی با پزشکی است.

اگر بخواهیم دقیق و عمیق به موضوع بپردازیم باید بگوییم که ما هیچ کار داروسازی انجام نمی دهیم بلکه کار درمانی انجام می دهیم، ما بیشتر از پزشکان مریض ویزیت می کنیم! در زمان های قدیم به فردی که طبیب و پزشک بود عمدتا حکیم می گفتند، این افراد کار طبیب، داروساز و آزمایشگاه را انجام می دادند، بعدها علم پیشرفت کرد و گسترش یافت و این حکمت به صورت تخصصی به شعب مختلف تبدیل شد، طبیب کار پزشکی انجام می دهد، داروساز دارودرمانی می کند و کارهای آزمایشگاهی هم توسط متخصص علوم آزمایشگاهی انجام می شود، پس بنابراین تمام این حرفه ها از یک ریشه اصلی که همان طبابت است می باشند و همگی طبیب اند.

زمانی که دندان سازی را به دندانپزشکی تبدیل کردند، آنها می دانستند دندان سازی عنوان خوبی نیست، نه اینکه خدایی ناکرده به شغل دندانسازی اهانت کنیم، ولی برای کسی که تحصیلات آکادمیک دارد عنوان «دندانساز»، عنوان جامعی نبود، زیرا در آنجا هم به بخشی از وظیفه این حرفه اشاره داشت. همان موقع باید عنوان داروساز هم اصلاح می شد زیرا برای داروسازی که تحصیلات دانشگاهی دارد هم، استفاده از واژه دکتر داروپزشک منطقی و درست تر است. «

داروپزشک» دقیقاً معنای روشنی دارد و به معنی متخصص علوم دارویی است که در حوزه دارو به کار درمانی مشغول است. این موضوع کار همکاران بیمارستانی ما که امروزه به داروساز بیمارستانی معروف هستند اما آنان هم در بیمارستان هیچ دارویی نمی سازند بلکه کاملاً به کارهای پزشکی و درمانی مانند ADR, DUE, Reconciling Medication, DPIC و مانند آن مشغولند، را هم حل خواهد کرد.

 دغدغه ای به نام تغییر نظام آموزش داروسازی

نکته اساسی این است که همچنان دغدغه تغییر نظام آموزش داروسازی وجود دارد. قبلا دانشجویان داروسازی ما پاتولوژی می خواندند، آناتومی را به صورت بالینی می خواندند، فردی که به عنوان داروشناس یا داروپزشک است، فارموکولوژی را عمیق تر از پزشک می خواند، بیوفارم.اسی می خواند اما اصول پاتولوژیک بیماری را زیاد نمی داند، بنابراین به نظرم قطعا نیاز به تغییر در آموزش داروسازی داریم. فارغ التحصیلانی که تربیت می کنیم، مشاوره دارویی ارایه می دهند، تداخلات دارویی را بررسی می کنند، اجازه می دهیم به بیمار مشاوره بدهند، طبیعتاً وقتی از لفظ داروپزشک استفاده می کنیم انجام این قبیل کارها جزو وظایفش است، منتهی بهترین حالت این است که در نظام آموزش مان هم تغییراتی ایجاد کنیم، کارآموزی بیمارستان و داروخانه را افزایش دهیم تا انطباق بیشتر و دقیقتری با موضوع بسیار مهم و حیاتی نظام نوین ارائه خدمت در داروخانه ها و طرح تحول داروخانه و تبدیل به داروخانه جامعه محور داشته باشد.

در چند روز گذشته نظام بهداشت کانادا را بررسی می کردم. سند جامع خدمت محور شدن داروخانه ها در آن کشور هم وجود دارد و جالب است که درمان «ناخوشی های جزیی» در آنجا هم ذکر شده بود، در حالیکه در کشور خود ما برخی گارد گرفتند که این امر دخالت در کار پزشکان استو  این کلمه مناسب نیست در حالیکه در کشورهای پیشرفته از جمله در نظام بهداشت کانادا هم این موضوع ذکر شده و ذیل خدمات داروخانه ها قرار گرفته است.

اگر قصد داریم داروخانه را که در دسترس ترین مرکز درمانی برای بیماران است، از حالت فروشگاه خارج کرده و آن را به یک مرکز درمانی تبدیل کنیم که علاوه بر ارائه دارو و خدمات دارویی فعلی مانند مشاوره دارویی، اخذ شرح حال دارویی بیماران، ثبت بیماران مصرف کننده داروهای پرخطر و همکاری با پزشک برای تجویز منطقی دارو و اصصلاح تجویز های اشتباه، به ارائه خدمات درمانی سطح یک مانند واکسیانسیون، غربالگری فشار خون، دیابت و بیماری های شایع منطقه ای قابل پیشگیری هم بپردازد، طبیعتاً باید عنوان شغلی داروساز را اصلاح کرده و در نظام آموزشی خود نیز آموزش های لازم را به دانشجویان ارائه کنیم؛ بنابراین قطعاً نیاز به تغییر آموزش وجود دارد.

ما نیاز داریم همچنان یک پزشک داروساز تحصیل کرده با مدرک دکترا در داروخانه حضور داشته باشد و اینکه برخلاف روند رو به جلوی دنیای پیشرفته، بگوییم یک فرد لیسانس هم می تواند کار داروخانه را انجام دهد، به نظرم یک عقب گرد و ارتجاع خسارتبار است.

محمدجواد خشنود/ استاد دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی شیراز

عبارت داروفروش از سال 1304 تا به امروز در قوانین مختلف تکرار شده و برداشتم این است چون آن روزها شمول و گستردگی داشته، بحث داروفروش را مطرح کردند و در قوانین نیز تکرار شده است.

البته داروساز اصطلاح بسیار جامع، جا افتاده و پرباری است اما ما را از بعضی از مواهب داروسازی از جمله بحث طبابت محروم کرده است.

شاید اگر داروپزشک به عنوان نام حرفه ما مطرح بود، حساسیت روی قیمت گذاری بر خدمات ما کمتر بوجود می آمد و بحث تعرفه خدمات دارویی راحت تر به سرانجام می رسید

ما داروسازان در داروخانه خدماتی که ارایه می دهیم به صورت OTC از پزشکان بیشتر است؛ پزشکان در روز ممکن است ده یا بیست بیمار را ویزیت کنند اما ما در داروخانه روزانه به بیش از صد بیمار مشاوره رایگان ارایه می دهیم و بابت این مشاوره ریالی هم دریافت نمی کنیم.

توجه داشته باشید که داروشناس تعریف دیگری دارد، در حال حاضر جامعیت داروساز از داروشناس بیشتر است، بنابراین به نظرم داروشناس همان معنی کلمه فارماکولوژی باشد بهتر از این است که معنی فارماسیس باشد که تعریفش مشخص است می تواند داروپزشک باشد.

بیست سال پیش، من خودم دارو می ساختم و شاید در آن زمان داروساز نام مناسبی برای ما بود، ولی دوستان جدید و جوان این کار را انجام نمی دهند و دلیلی هم برای این موضوع نیست چراکه ترکیباتی که قبلا در داروخانه می ساختیم امروزه به صورت انبوه و صنعتی در کارخانجات تولید می شوند و درصد بسیار کمی، شاید درحد 2 تا 3 درصد از همکاران ما در بحث ساخت دارو و داروسازی مشغول هستند.

بیست یا سی سال پیش شاید این نام برای ما مناسب بود چرا که اکثر همکاران ما اقدام به ساخت دارو می کردند، همکاران پزشک، دارویی که در بازار وجود نداشت را یادداشت می کردند مواد اولیه را تهیه می کردیم، در داروخانه محلی برای ساخت دارو داشتیم، امروزه دیگر این اتفاق نمی افتد.

شاید واژه دارو پزشک به نظرم منطقی تر باشد.چند سال پیش به شیراز رفته بودم، روی تابلویی در محل استقرار، عنوان انجمن داروپزشک ذکر شده بود، به نظر می آید می توان کم و بیش تا حدودی این موضوع را جا انداخت، به راحتی بحث جایگزین کردن داروساز و داروپزشک را می توان پیش برد

اگر همکاران ما در سطح کشور به محوریت انجمن یا نظام پزشکی به دنبال این موضوع باشند، می توان عبارت داروپزشک را جایگزین کنیم، ولی همانطور که اشاره کردم داروشناس تعریف کلمه دیگری است.